Nίκος Κουτσιαύτης (1944-2015)

Nίκος Κουτσιαύτης (1944-2015)

Ένας «μικρός» εκδότης με μεγάλη συνεισφορά στα γράμματα

Το σήμα των εκδόσεων "Πορεία"

 του Χρήστου Λούκου*

[Πηγή: ΕΝΘΕΜΑΤΑ, 08/11/2015]

Με την απώλεια του Νίκου Κουτσιαύτη, το ποιοτικό έντυπο έχασε έναν σημαντικό του εκπρόσωπο. Πολλοί που, με τον έναν ή άλλον τρόπο, διασταυρώθηκαν με τον εκδοτικό οίκο «Πορεία» μέσω των βιβλίων τα οποία εκεί τυπογραφικά ετοιμάστηκαν και εκδόθηκαν, θα τον θυμούνται πρόθυμο να συζητήσει για όλα τα προβλήματα μιας έκδοσης, για την επιμονή του στην ποιότητα, για την έλλειψη κάθε κερδοσκοπικής λογικής στα λεγόμενά του, για την ετοιμότητά του να μοιραστεί προοπτικές ως προς την τύχη ενός καλού βιβλίου.

Ο Νίκος Κουτσιαύτης, ο «Νικολάκης» για όσους τον γνώριζαν καλύτερα, γεννήθηκε στον Προυσό της Ευρυτανίας το 1944. Για να φοιτήσει στο Γυμνάσιο, έμεινε κοντά σε έναν θείο του στο Αγρίνιο, αλλά την τελευταία τάξη θα την ολοκληρώσει σε νυκτερινό σχολείο της Αθήνας, όπου είχε καταφύγει κι αυτός, εσωτερικός μετανάστης. Έκανε στην αρχή διάφορες δουλειές. Στη δικτατορία ανοίγει συνεταιρικά ένα βιβλιοπωλείο στην Κυψέλη. Την εποχή αυτή, ιδεολογικά ανήκει στην αντικοινοβουλευτική αριστερά, μετέχει στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, αλλά ποτέ δεν θέλησε να «αξιοποιήσει» τη συμμετοχή του αυτή. Θα κρατήσει μέχρι τέλους την αριστερή του ευαισθησία, χωρίς να είναι ενεργό μέλος κάποιας παράταξης.

Γνωρίζεται με τον Μάνο Χαριτάτο και μοιράζονται το πάθος για το παλαιό έντυπο, που το αναζητούν παντού. Γίνονται συνέταιροι και ανοίγουν ένα παλαιοβιβλιοπωλείο στη Σόλωνος. Η αποφασιστική ωστόσο κίνηση γίνεται με την ίδρυση του δικού του εκδοτικού βιβλιοπωλείου, της «Πορείας», στη Σόλωνος 77. Οι πρώτες εκδόσεις είναι κοντά στα ιδεολογικές του προτιμήσεις: Ιστορικός υλισμός, Ο Φασισμός του Δημητρώφ κλπ. Στο νέο του στέκι θα γνωρίσει τη σύντροφό του, την Πόπη. Οι τυπογραφικές της ικανότητες θα καθορίσουν την εκδοτική διαδρομή της «Πορείας» και θα έλθουν να συμπληρώσουν τις γνώσεις του Νικολάκη στην όλη παραγωγή του εντύπου.

Το 1980 κάνουν το ποιοτικό άλμα και αποκτούν την πρώτη τους φωτοσύνθεση, ώστε να ετοιμάζουν οι ίδιοι τα βιβλία τους. Η Πόπη χτυπά τα κείμενα στη μηχανή και ο Νικολάκης, με επιδέξια χαρτοκοπτική, φτιάχνει τις σελίδες για να σταλούν αλλού για εκτύπωση και βιβλιοδεσία. Ο Νίκος και η Πόπη δεν είχαν θητεύσει στην τυπογραφική κάσα, είχαν όμως πιάσει στα χέρια τους και δει παλαιά έντυπα και είχαν δημιουργικά μαθητεύσει στα όσα ωραία οι πριν από αυτούς συνεχιστές του Γουτεμβέργιου είχαν, με τέχνη και μεράκι, δημιουργήσει.

Εκεί θα ετοιμαστούν ποικίλες εκδόσεις και φωτομηχανικές επανεκδόσεις του ΕΛΙΑ, όπως ο πολύτομος Ερμής ο Λόγιος ή τα Φώτα ολόφωτα-αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη, και πολλά άλλα. Ο εκδοτικός σχεδιασμός, που το 2000 περνά τεχνικά από τη φωτοσύνθεση στον υπολογιστή έχει πάρει ήδη και μια άλλη διάσταση με την προσθήκη στην «παρέα» του Φίλιππου Ηλιού. Ο ίδιος τυπώνει εκεί το Άσμα Πολεμιστήριον του Κοραή, το Τύφλωσον Κύριε τον Λαόν Σου κ.ά.

Ο Ηλιού, πλην των άλλων σημαντικών που θα προτείνει, θα «επιβάλει» κι εδώ τις Βιβλιογραφίες ως αναγκαίο όργανο για τις ιστορικές σπουδές. Από τη Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ. Ελληνικά Βιβλία 1864-1900. Πρώτη καταγραφή της Πόπης Πολέμη, τις προσθήκες του Ηλιού στον Γκίνη-Μέξα (ΚΝΕ, Τετράδια Εργασίας αρ. 4) και τα Μονόφυλλα του ΕΛΙΑ της Έλλης Δρούλια, θα οδηγηθούμε στο μείζον έργο, τον πρώτο τόμο της Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα. Πολλά, σοβαρά και ανέκδοτα, θα μπορούσαν να ειπωθούν για το εγχείρημα αυτό που ξεκίνησε τον Μάιο του 1987 και τελείωσε τον Ιούνιο του 1994. Χρειαζόταν, πέρα από τις τυπογραφικές ικανότητες της Πόπης και η υπομονή τόσο της ίδιας όσο και του Νικολάκη και η οικονομική στήριξη του Μάνου Χαριτάτου για να διεκπεραιωθούν οι βιβλιογραφικοί στόχοι του ιδιοφυούς και τελειομανούς Φίλιππου Ηλιού. Το αποτέλεσμα ήταν λαμπρό. Έχω και άλλοτε υποστηρίξει, και νομίζω ότι συμφωνούν πολλοί, ότι ο πρώτος τόμος της Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα αποτελεί, από τυπογραφική άποψη, το πιο σημαντικό ελληνικό βιβλίο που παρήχθη τον 20ό αιώνα. Στην «Πορεία» ετοιμάστηκε, με την ίδια τυπογραφική ποιότητα, και ο δεύτερος τόμος και σήμερα βρίσκεται στη διαδικασία της έκδοσης ο τρίτος, με την επιμέλεια της Πόπης Πολέμη, που με τόση ικανότητα συνεχίζει το όραμα του Φίλιππου.

Η ποιότητα των εκδόσεων οδηγεί άτομα και ιδρύματα στην «Πορεία». Θα μπορούσε να ειπωθεί συνοπτικά ότι από βιβλιοπωλείο και εκδοτικός οίκος, με την πάροδο των χρόνων, σταδιακά μετασχηματίζεται σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής του επιστημονικού και ποιοτικού βιβλίου, με ιδιαίτερη ειδίκευση στις απαιτητικές βιβλιογραφίες. Ας αναφερθούν ενδεικτικά ποιοι, άτομα ή ιδρύματα, τυπώνουν τα βιβλία τους στην «Πορεία»: ο Κ. Θ. Δημαράς (Ο Ρωσσαγγλογάλλος), ο Γ. Αλισανδράτος (Σολωμικά μελετήματα), ο Π. Κιτρομηλίδης (Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων κ.ά.), το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (Τετράδια Εργασίας κ.ά.), η Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού (πολλές από τις «Ειδικές εκδόσεις» της), το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, το ΕΛΙΑ που αναφέρθηκε ήδη κ.ά.

Μια ουσιαστικότερη σκιαγράφηση των δραστηριοτήτων της «Πορείας», που εκκρεμεί και πρέπει να γίνει, θα αναδείξει καλύτερα τον αφανή, αλλά αποφασιστικό ρόλο που διαδραμάτισε ο Νίκος Κουτσιαύτης στην εξέλιξη του εκδοτικού οίκου. Εκεί, με την αναφορά σε περισσότερα βιογραφικά στοιχεία και την παράθεση σε χρονική σειρά όλων των βιβλίων που τυπογραφικά ετοιμάστηκαν για τρίτους ή αποτέλεσαν ίδιες εκδόσεις, θα αναδειχθεί η καίρια συμβολή του στο στήσιμο της όλης επιχείρησης και τη διαχείρισή της, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης. Θα φανεί επίσης και ο ουσιαστικός του ρόλος στην επιλογή των τίτλων και συνεργατών, ο ενθουσιασμός του όταν έπιανε ζεστό το πρώτο αντίτυπο ενός βιβλίου που εξέδιδε, η υπερβολική πολλές φορές αισιοδοξία του ότι μια ωραία ως προς το περιεχόμενο αλλά και τη μορφή έκδοση θα βρει την ανταπόκριση που της άξιζε, την πίστη του γενικά στον εκπολιτιστικό και πολιτικό συγχρόνως ρόλο του καλού εντύπου.

Είχε πολύ ανησυχήσει από όσα είχε νωρίς πληροφορηθεί διαβάζοντας τον Α. Σιφρίν (Εκδόσεις χωρίς εκδότες) για το πώς στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη οι μικροί εκδοτικοί οίκοι απορροφώνται από μεγάλες ανώνυμες εταιρείες ή αναγκάζονται να κλείσουν, με αποτέλεσμα όλο και περισσότερο οι νόμοι της αγοράς να καθορίζουν τί κατά προτεραιότητα θα δημοσιευτεί. Με τον Νίκο Κουτσιαύτη απόντα, η αντίσταση στην καταστροφική αυτή εξέλιξη που θα απειλήσει και τη χώρα μας, σίγουρα θα είναι μικρότερη.

*Ο Χρήστος Λούκος είναι ιστορικός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιιστημίου Κρήτης