Οι λησμονημένες προϋποθέσεις της δημοκρατίας

Οι λησμονημένες προϋποθέσεις της δημοκρατίας

Προκειμένου να γεννηθούν ευρωπαϊκοί θεσμοί ουσιαστικά δημοκρατικού χαρακτήρα, είναι προηγουμένως αναγκαίο να επικρατήσουν και να επιβληθούν ευρωπαϊκές πολιτικές που θα «υλοποιούν» στην καθημερινή ζωή τα παλιά ιδεώδη της «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας».

Του ΠΑΟΛΟ ΦΛΟΡΕΣ ΝΤ’ ΑΡΚΑΪΣ*

[Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών, 15/06/2014]

Θα μας πουν: Αν η πλειοψηφία των πολιτών ψηφίζει τη νεοφιλελεύθερη Δεξιά και ως αντιπολίτευση του συρμού μια ρητά αντιδημοκρατική Δεξιά, είναι ανώφελη κάθε μεμψιμοιρία, αφού αυτοί είναι οι κίνδυνοι της λαϊκής κυριαρχίας. Πόση σχέση έχει όμως η κυριαρχία των πολιτών με τις παραδοσιακές μορφές της δημοκρατικής νομιμοποίησης μέσω της καθολικής ψηφοφορίας;Παράξενη αποσιώπηση ή, για να είμαστε ακριβέστεροι, ύβρις απώθησης το να ταυτίζουμε την άσκηση της δημοκρατικής κυριαρχίας με την εξουσία των πλειοψηφιών που βγαίνουν από τις κάλπες. Είναι δυνατόν, μόλις ογδόντα χρόνια μετά τη μεγάλη ευρωπαϊκή τραγωδία, να έχουμε ήδη λησμονήσει ότι ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία από την εκλογική οδό; Και ότι επομένως η ψήφος, ακόμη και η πιο ορθή τυπικά, δεν αποτελεί την ουσία της δημοκρατίας, τα ιερά και τα όσια της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά μόνον ένα εργαλείο της; Αναγκαίο σίγουρα, αλλά μόνον ένα εργαλείο ή μάλλον ένα από τα εργαλεία.

Είναι δυνατόν να παραγνωρίζεται αυτό που ακόμη και η υποτιθέμενη «επιστήμη» της πολιτικής –η οποία πολύ συχνά υπηρετεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων– έχει αποσαφηνίσει άπειρες φορές, ότι δηλαδή οι προϋποθέσεις της δημοκρατίας, οι νομικές, κοινωνικο-οικονομικές, πολιτιστικές προϋποθέσεις της, προηγούνται, λογικά και ιστορικά, από τη λειτουργία της δημοκρατίας και την προκαθορίζουν; Και ότι δίχως το ρίζωμα αυτών των προϋποθέσεων και δίχως τη διάδοση ενός δημοκρατικού ήθους, η ψήφος της πλειοψηφίας μπορεί να γίνει εργαλείο δεσποτισμού, τυραννίας, αντί για εργαλείο λαϊκής κυριαρχίας;

Ας ξεκινήσουμε από την ψήφο ως έσχατη πηγή νομιμοποίησης για την άσκηση της εξουσίας. Πρέπει να είναι μια ψήφος ελεύθερη και ίση. Μια ψήφος ελεύθερη και ίση προϋποθέτει μια κοινωνία η οποία θα καταπολεμά διαρκώς και θα μειώνει τις παλιές και νέες υλικές και πνευματικές ανισότητες, που μας κληροδοτεί η παράδοση ή που απελευθερώνονται από τα «ζωικά πνεύματα» της αγοράς. Με δυο λόγια, η προϋπόθεση μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ένα ισχυρό και επεκτεινόμενο κράτος πρόνοιας.

Προϋπόθεση της δημοκρατίας, και εμβόλιο εναντίον της κρίσης της, είναι επομένως μια διαρκής αναδιανομή εισοδήματος και πλούτου. Και φυσικά, μια αυτόνομη ψήφος αποκλείει μια ψήφο τρομοκρατημένη, εξαγορασμένη, χειραγωγημένη. Προϋποθέτει επομένως μια διαρκή πολιτική της νομιμότητας που επιβάλλει την αδιάλλακτη τήρηση του νόμου, ο οποίος είναι ίσος για όλους και πρώτα απ’ όλα για τους κυρίους των θεσμών και για τους κατόχους του χρήματος.

Προϋποθέτει έλεγχο της νομιμότητας από δικαστές οι οποίοι, ως αυτόνομη εξουσία, περιορίζουν την εξουσία των πολιτικών και των αφεντικών και καταπολεμούν κάθε μορφή οργανωμένου εγκλήματος και διαφθοράς. Εξίσου αναγκαίες είναι όμως και πολιτικές που αντιτάσσονται σε κάθε θρησκευτική επιρροή στη δημόσια σφαίρα (που μετατρέπει το «μία κεφαλή, μία ψήφος» σε «μία προσευχή, μία ψήφος»), σε κάθε μονοπώλιο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης («μία διαφήμιση, μία ψήφος») και τέλος –but not least– σε κάθε διαστρέβλωση των αδιαμφισβήτητων αληθειών («ένα ψέμα, μία ψήφος), εκείνων των απλών αληθειών, η περιφρόνηση των οποίων ήταν για τη Χάνα Αρεντ αψευδής πρόδρομος και σύμπτωμα του ολοκληρωτισμού. Ακόμη πιο γνωστή, αλλά σκληρά απωθημένη, προϋπόθεση είναι η εξουδετέρωση της επιρροής του χρήματος στη δημόσια σφαίρα.

Η νομική και πολιτική ισότητα του πολίτη προϋποθέτει ότι στη δημόσια σφαίρα θα καταργούνται και θα εκμηδενίζονται οι διαφορές ιδιοκτησίας, εισοδήματος, κοινωνικής θέσης, φύλου, θρησκείας, φυλής κ.λπ., που χαρακτηρίζουν τα συγκεκριμένα άτομα στην κοινωνία πολιτών. Επομένως, καμιά από αυτές τις ιδιαιτερότητες δεν πρέπει να παίζει κάποιον ρόλο στον εκλογικό ανταγωνισμό. Αυτό συνεπάγεται μια πολιτική στους αντίποδες, για παράδειγμα, όσων συμβαίνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η ικανότητα συγκέντρωσης κεφαλαίων είναι ήδη το θεμελιώδες προσόν ενός υποψηφίου για την προεδρία.

Αυτές που αναφέραμε συνοπτικά μέχρις εδώ είναι όλες αναγκαίες και καθοριστικές προϋποθέσεις της δημοκρατίας, η παραβίαση των οποίων γκρεμίζει το ελάχιστο θεμέλιο της δημοκρατίας –μία κεφαλή, μία ψήφος– και ακυρώνει τη λαϊκή κυριαρχία, όσο κανονικά και αν διεξάγονται οι εκλογές.

Το παράδοξο λοιπόν είναι εκτυφλωτικά προφανές: οι προϋποθέσεις των θεσμών και των διαδικασιών της φιλελεύθερης δημοκρατίας αποτελούνται από ουσιαστικές πολιτικές οι οποίες, στις «υπαρκτές» δημοκρατίες, προτείνονται μόνον από πολιτικές δυνάμεις που θεωρούνται εξτρεμιστικές, από τις δυνάμεις μιας Αριστεράς ήδη σχεδόν παντού ανεύρετης, ενώ όλες οι άλλες πολιτικές δυνάμεις, τόσο της Δεξιάς όσο και της «Αριστεράς», τις απορρίπτουν ομόφωνα. Χωρίς τις προϋποθέσεις που βιαστικά συνόψισα, η λαϊκή κυριαρχία έχει ήδη υφαρπαγεί, απονευρωθεί και το Κοινοβούλιο δεν αντιπροσωπεύει τους πολίτες αλλά το πολύ μιαν απελπισμένη και παραιτημένη περιθωριοποίησή τους. Δεν είναι τυχαίο που μεγαλώνει διαρκώς ο αριθμός εκείνων που απέχουν από τις εκλογές, που μένουν σπίτι τους ή ψηφίζουν λευκό και άκυρο. Ή εκείνων που ψηφίζουν κόμματα ρητά αντιδημοκρατικά.

Αυξάνεται διαρκώς και η αδιαφορία για την πολιτική τάξη στο σύνολό της, για όποιον έχει κάνει την πολιτική επάγγελμα και καριέρα, είτε είναι της Δεξιάς είτε της «Αριστεράς».

Και αν στη Γερμανία και στην Αγγλία δεν έχει ακόμη φτάσει το επίπεδο περιφρόνησης και αποστροφής με το οποίο βλέπουν τους «πολιτικούς» οι πολίτες της Ιταλίας, της Ισπανίας ή της Ελλάδας, θα ήταν τύφλωση να μην κατανοούμε ότι η δυσαρέσκεια για τους τωρινούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς είναι ήδη το πρόβλημα που ολόκληρη η Δύση, και πρώτη η Ευρώπη, πρέπει να αντιμετωπίσει, αν θέλει να μην καταλήξει σε μια Βαϊμάρη ηπειρωτικών ή και παγκόσμιων διαστάσεων.

Επομένως, προκειμένου να γεννηθούν ευρωπαϊκοί θεσμοί ουσιαστικά δημοκρατικού χαρακτήρα, είναι προηγουμένως αναγκαίο να επικρατήσουν και να επιβληθούν ευρωπαϊκές πολιτικές που θα «υλοποιούν» στην καθημερινή ζωή τα παλιά ιδεώδη της «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας», όπου κάθε επόμενη αξία εξειδικεύει το νόημα της προηγούμενης. Μιλάμε δηλαδή για πολιτικές που είναι ριζικά αντίθετες προς εκείνες της νεοφιλελεύθερης Ευρώπης. […]

* Το κείμενο αυτό του Ιταλού φιλοσόφου Πάολο Φλόρες ντ’ Αρκάις είναι απόσπασμα άρθρου του που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό MicroMega.

Επιμέλεια-μετάφραση: Θανάσης Γιαλκέτσης